5 Ελληνίδες συγγραφείς μιλούν για τις γυναίκες που καθόρισαν τη γραφή τους
Με αφορμή την παγκόσμια ημέρα γυναίκας, 5 Ελληνίδες συγγραφείς μιλούν στον Ευριπίδη για τις γυναίκες που διαμόρφωσαν τη γραφή τους:
ΜΥΡΣΙΝΗ ΓΚΑΝΑ
Είναι παράξενο πώς κάποια βιβλία φτάνουν να γίνουν ένα με σένα και κάποια λειτουργούν σαν κλειδιά που σου επιτρέπουν την πρόσβαση σε μέρη του εαυτού σου που δεν γνώριζες καν.
Στην πρώτη κατηγορία ανήκει για μένα το βιβλίο της Νίκης-Ρεβέκκας Παπαγεωργίου «Του λιναριού τα πάθη/Ο μέγας μυρμηγκοφάγος». Το ανακάλυψα περίπου την εποχή που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά, όταν εγώ ήμουν γύρω στα 18 και δεν σκεφτόμουν καθόλου να γράψω ποίηση ή οτιδήποτε άλλο, και δεν μου περνούσε καν από το μυαλό να αναζητήσω με μεγαλύτερη επιμονή γυναίκες συγγραφείς. Το μικρό αυτό βιβλίο ήταν ακαριαίος έρωτας, απ’ αυτούς που εκ των υστέρων μόνο μπορούμε να εξηγήσουμε: η γλώσσα της Παπαγεωργίου είναι ταυτόχρονα βαθιά και ανάλαφρη, παιδική και ώριμη, κυρίως όμως, ελεύθερη και γυναικεία. Οι εικόνες της, η ιδέα ότι μπορούμε να κοιτάξουμε τον κόσμο με αυτό τον τρόπο με έχει πραγματικά ποτίσει, και το βιβλιαράκι της με ακολουθεί εδώ και (πολλά) χρόνια, φυλαχτό και παρηγοριά.
Στην δεύτερη κατηγορία, «βιβλίο-κλειδί», υπήρξε το «Μνημείο πεσόντων» της 'Αλις Όσβαλντ, που όταν το διάβασα στα αγγλικά ένιωσα να έχω μπει σε έναν καινούργιο κόσμο, σε μια καινούργια – για τη ζωή μου – εποχή. Η μετάφρασή του προέκυψε εντελώς αβίαστα, και αυτή ακριβώς η διαδικασία ήταν που λειτούργησε καταλυτικά: γκρέμισε ένα φράγμα που βρισκόταν μέσα μου και απελευθέρωσε τα δικά μου ποιήματα, εκπλήσσοντας και εμένα και τους γύρω μου. Θα μπορούσα να πω ότι αυτό είναι το βιβλίο που - κυριολεκτικότατα – μου άλλαξε τη ζωή.
ΚΡΥΣΤΑΛΛΗ ΓΛΥΝΙΑΔΑΚΗ
Όταν με ρωτούν ποια γυναικεία μορφή επηρέασε το γράψιμό μου απαντώ πάντα το ίδιο: η Αμερικανίδα Adrienne Rich. Μου έκαναν δώρο τη συλλογή της The Dream of a Common Language (1976) όταν ήμουν μόλις 19 ετών και ήταν η πρώτη φορά που διάβαζα πολιτική κι ερωτική ποίηση από μια γυναίκα για μια άλλη γυναίκα. Το πώς η Ριτς έπλεκε το ερωτικό με το πολιτικό (που πάντα είναι αναπόσπαστα, κατ’ εμέ, αφού κάθε τι προσωπικό είναι πολιτικό—ναι, είμαι αυτής της σχολής) και το πώς το έκανε με ευκρίνεια νοημάτων, στρωτή αφηγηματικότητα, αναπάντεχες εικόνες και συνδυασμούς εικόνων, μου έδειξε το δρόμο για τη δική μου ποίηση: ήθελα κι εγώ να πω ιστορίες που να αναδεικνύουν τη δημόσια φύση των προσωπικών αποφάσεων και να τις πω μ’ έναν τρόπο κατανοητό, άμεσο για τους αναγνώστες, μακριά από πολύπλοκους νοηματικούς ερμητισμούς και γλωσσικούς ελιτισμούς, με το σφρίγος και το επείγον της φωνής της Ριτς.
Η γραφή της ήταν για μένα απελευθερωτική όχι μόνο ως προς τη θεματολογία της αλλά και ως προς τη μορφή της: ένα μανιφέστο τρυφερότητας που απαύγαζε δύναμη μέσα από την καθαρότητα της σκέψης, την ειλικρίνεια των συναισθημάτων, την κομψότητα της γλώσσας, την αποποίηση του καθωσπρεπισμού (κοινωνικού και γλωσσικού). Το ίδιο είχε κάνει και ο Απολλιναίρ, δε λέω, αλλά ο Απολλιναίρ ήταν ένας άνδρας σε έναν κόσμο ανδρών. Η Ριτς ήταν μία γυναίκα σε έναν κόσμο ανδρών. Κι εγώ καλούμην να μαθητεύσω στα ποιήματά τους σ’ έναν κόσμο που εξελισσόταν και γίνεται ολοένα και πιο ισότιμος. Έπαιρνα το βιβλίο της παντού μαζί μου και το διάβαζα συνεχώς: σε βουνά και παγκάκια, παραλίες και καφέ. Και προσπαθούσα να γράψω σαν κι εκείνη.
Κάτι μικρό κατάφερα νομίζω, σίγουρα στη σύμπλευση του προσωπικού με το ιστορικό/ οικουμενικό/ δημόσιο. Έχει σημασία για εμένα αυτή η συμπόρευση: εμπεριέχει το θάρρος της ειλικρίνειας που οδηγεί στην ελευθερία μέσα μας.
ΑΜΑΝΤΑ ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ
Δεν μπορώ να διαλέξω μια μόνο γυναίκα, θα προτιμούσα να σας μιλήσω για την οικογένεια των γυναικών που με μεγάλωσαν. Προγιαγιά μου η Βιρτζίνια Γουλφ, γιαγιά μου η Κλαρίσε Λισπέκτορ, μαμά μου η Μέλπω Αξιώτη, μεγάλη μου αδερφή η Μαργαρίτα Καραπάνου, τεκνοθετημένες κόρες μου η Δανάη Σιώζιου και η Βίβιαν Στεργίου. Είναι όλες τους γυναίκες που μου δίδαξαν και εξακολουθούν να μου διδάσκουν ότι η γλώσσα είναι επικίνδυνη ύλη και αντιύλη, παροξυσμός και σιωπή, αντίσταση και αλλόκοτος ζωντανός οργανισμός.
ΒΑΣΙΑ ΤΖΑΝΑΚΑΡΗ
Με τον καιρό, μου γίνεται όλο και πιο σαφές ότι η τέχνη είναι κάτι ρευστό, χωρίς στεγανά, και θεωρώ πλέον εντελώς legit π.χ. οι επιρροές μιας συγγραφέα να προέρχονται από τον χώρο της μουσικής ή των εικαστικών τεχνών. Αν και υπάρχουν πολλές γυναίκες της γραφής που θαυμάζω και αγαπώ, πεζογράφοι και ποιήτριες, έχω καταλήξει ότι πιο καθοριστικές για τη διαμόρφωση της αισθητικής μου υπήρξαν οι γυναίκες της μουσικής: η Siouxsie Sioux, η Debbie Harry, η PJ Harvey και άλλες.
Χωρίς να θέλω να αδικήσω τις υπόλοιπες, νομίζω τελικά πως η επιρροή της PJ Harvey ήταν η πιο έντονη στο κομμάτι του γραψίματος. Ήρθα σε επαφή με την προσωπικότητα και το έργο της στην εφηβεία. Πολυσχιδής, αυτόφωτη, ειλικρινής, δυνατή, τσαλακωμένη, σεξουαλική, η PJ Harvey λειτούργησε για μένα καθοριστικά σε επίπεδο γυναικείας ενδυνάμωσης και μου έδωσε τη βεβαιότητα ότι μπορώ να έχω μια τελείως προσωπική αισθητική και να ακολουθώ πιστά κάθε φορά το όραμα μου (παρόλο που σε εκείνη την ηλικία δεν είχα καταλήξει στην τέχνη στην οποία ήθελα να εκφραστώ, δοκίμαζα διάφορα πράγματα). Επιπλέον, αισθανόμουν μεγάλη ταύτιση με τη στιχουργική της, και τα θέματα που αγγίζει είναι θέματα τα οποία εμφανίζονται στα βιβλία μου: μια βαθιά ανάγκη για αγάπη, η μητρότητα που αποτυπώνεται με μελανά χρώματα, η εξερεύνηση του φόβου του θανάτου, η φύση, θρύλοι και βιβλικές εικόνες αλλά και ποπ αναφορές —και όλα αυτά σε ένα πλαίσιο διπόλου σκότους και φωτός, χαράς και απελπισίας. Ουσιαστικά μου έδωσε τη δύναμη να δημιουργώ καταγράφοντας το βίωμά μου, το γυναικείο βίωμα, χωρίς δισταγμό, χωρίς αυτολογοκρισία, χωρίς παρεμβολές. Έχοντας πλέον τόσα άλμπουμ στο ενεργητικό της είναι σαφές ότι η PJ Harvey επιδιώκει να αλλάζει, κι αυτό είναι κάτι που έχω διαπιστώσει κι εγώ για τον εαυτό μου, ιδίως με το τελευταίο μου βιβλίο, το «Γεννιέται ο κόσμος» (εκδ. Καστανιώτη), που δεν ακολουθεί την τυπική φόρμα του πεζού. Το έγραψα όπως έπρεπε να γραφτεί και δεν φοβήθηκα καθόλου —μου κρατούσε το χέρι εκείνη.
ΒΙΒΙΑΝ ΣΤΕΡΓΙΟΥ
Υπάρχουν διάφορες γυναίκες συγγραφείς που θαυμάζω πολύ. Λατρεύω τη Λουσία Μπερλίν. Νομίζω την πρώτη φορά που την είχα διαβάσει είχα πάθει σοκ. Τον τελευταίο καιρό λάτρεψα το Μίντλμαρτς της Τζορτζ Έλιοτ και την 'Αιρις Μέρντοχ. Διαβαζω με ευχαρίστηση την Αν Κάρσον και συγκινούμαι με τα ποιήματα της. Από τις Ελληνίδες, χμ, ανακάλυψα πρόσφατα την Καραπάνου (με τεράστια καθυστέρηση, ξέρω) και βυθίστηκα κάπου διαβάζοντας την. Επικίνδυνη και αιχμηρή και μεγάλη συγγραφέας. Και είναι κι άλλες πολλές άπειρες. Η λίστα είναι μεγάλη, ανανεώνεται συνέχεια. Έχω και αγαπημένες μεταφράστριες που ξεπατικώνω τον τρόπο τους, το στυλ, τις λέξεις. Μου αρέσει να διαβάζω τον Όμηρο μέσα από το στόμα της Wilson. Και απορροφώ οτιδήποτε έχει μεταφράσει η Μαργαρίτα Ζαχαριάδου.
